پایگاه علمی فرهنگی محمد (ص) - درس اول: قرآن، کتابی جامع؛ اما مُجمَل!

شیعه کیست و چه می گوید؟

عقل

تبیین قرآن

دعا

حس خوب فرزندپروری

تمهیدات تربیتی پیش از بارداری

نقش شیردهی در تربیت فرزند

چگونه فرزندانمان را تربیت کنیم؟

چگونه فرزندانی راستگو داشته باشیم؟

مهارت هایی برای بهتر زیستن

مهارت تغییر

مهارت موفقیت

مهارت شکرگزاری

مهارت عذرخواهی

مهارت داشتن حال خوب

مهارت پرورش عزت نفس

عهد معهود

بداء، نشانه‌ی حاکمیت مطلق خداوند

نماز، پیوند با ملکوت

درس اول: قرآن، کتابی جامع؛ اما مُجمَل!

بسم الله الرحمن الرحیم

تبیین قرآن

درس‌گفتارهایی از: مسعود بسیطی

با اهتمام: زهرا مرادی

در دوره تبیین قرآن ، درباره‌ی چگونگی تبیین قرآن و نحوه‌ی بهره‌مندی از هدایت این کتاب نورانی سخن خواهیم گفت؛ و به این موضوع می‌پردازیم که چگونه می‌توان منظور حقیقی خدا را از کلامش دریافت. این مبحث در هشت گفتار و طی هشت هفته‌ی متوالی جهت استفاده‌ی علاقمندان ارائه می‌گردد.

درس اول: قرآن، کتابی جامع؛ اما مُجمَل!

قرآن، کلام الهی است که خداوند متعال آن را بر قلب رسولش محمد مصطفی نازل فرموده است[1].

کلامی نورانی که به منظور هدایت همه‌ی بندگان در همه‌ی اعصار نازل شده[2] و بزرگترین نشانه‌ی حقانیت خاتم پیامبران نام گرفته است[3].

کلامی زنده و جاوید که «بیان کننده‌ی همه چیز» است:

- "وَ نَزَّلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ تِبْیاناً لِكُلِّ شَیْ‏ءٍ"[4]

و بر تو [ای پیامبر] این کتاب را نازل کردیم که بیان کننده‌ی همه چیز است.

- "وَلاَ حَبَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَ لاَ یَابِسٍ إِلاَّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ‌"[5]

و هیچ دانه‌ای در تاریکی‌های زمین و هیچ تر و خشكى نیست مگر اینكه در كتاب روشن [آمده] است.

- "مَّا فَرَّطْنَا فِی الكِتَابِ مِن شَیْءٍ"[6]

و ما در این کتاب هیچ چیزی را فروگذار نکرده‌ایم.

اما از سوی دیگر، این کتاب جامع که قرار است کتاب هدایت بشریت باشد، در بسیاری از موارد به صورت مُجمَل و حتی ظاهرا مبهم سخن گفته؛ به گونه‌ای که در برخی آیات، خواننده نه تنها مقصود حقیقی خدا را از کلامش درک نمی‌کند و به تأویل آیات پی نمی‌برد، بلکه حتی متوجه معنای ظاهری آن نیز نمی‌شود.

به طور نمونه حروف مقطعه در قرآن، از جمله آیاتی محسوب می‌شوند که حتی نمی‌توان فهمید به چه موضوعی اشاره می‌کنند. مانند «الم»[7]، «الر»[8]، «طسم»[9] و ... .

و یا برخی آیات، آنقدر مُجمَل و خلاصه بیان شده‌اند که برای استفاده‌ی خواننده کفایت نمی‌کنند. مثلا گفته شده "نماز بخوانید"[10] ولی درباره‌ی اینکه چگونه، در چه زمانی، چند رکعت و با چه کیفیتی این فریضه به جا آورده شود، صحبتی نشده است.

برخی دیگر از آیات نیز متشابه هستند و نمی‌توان از روی ظاهر عبارات، به معنای قطعی مورد نظر خدا دست یافت. از این رو ممکن است افراد مختلف، برداشت‌های متفاوتی از این آیات داشته باشند که لزوما مورد تایید خدا نباشد. به طور نمونه در قرآن چنین آمده: "یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ"[11]. اما مقصود از «یَد» و «أَیْدِیهِمْ» چیست؟ در لغت عرب، «یَد»، به معنای «دست»، «نعمت و احسان»، «قدرت»، «بی‌نیازی»، «امر نافذ و غلبه»، «یار و یاور» ... است[12]. حال، کدامیک مدّ نظر خداوند بوده؟ دست یا قدرت؟ نعمت یا چیرگی؟ بی‌نیازی یا یار؟ آیا می‌توان مطمئن بود مقصود حقیقی خدا از این کلام دقیقا چیست؟

برخی از آیات نیز به ظاهر متناقض هستند. به طور نمونه در قرآن کریم چنین آمده: "هیچگاه پروردگارت فراموشکار نیست"[13] اما در آیه‌ی دیگر چنین می‌خوانیم: "خدا را فراموش کردند؛ پس خدا نیز آنها را فراموش کرد"[14]. و این سوال ایجاد می‌شود که: بالاخره خدا چیزی را فراموش می‌کند یا نمی‌کند؟!

بنابراین، آیات متعددی در قرآن وجود دارند که:

- یا اصلا معنای آنها را نمی‌دانیم؛

- یا آنقدر مجمل و خلاصه بیان شده‌اند که نمی‌توانیم از آنها استفاده کنیم؛

- یا متشابه هستند و نمی‌توان مطمئن بود دقیقا منظور خدا از بیان این آیات چه بوده است؛

- و یا ظاهرا در تناقض با هم هستند.

چالش:

- آیا آیاتی در قرآن وجود دارد که آدمی نباید به معنا و حکمت آنها پی ببرد و خداوند، بی دلیل آنها را در کتاب هدایت انسان‌ها قرار داده است؟ (مانند حروف مقطعه که معنا و مقصود آن را نمی‌فهمیم.)

- آیا برخلاف آنچه قرآن ادعا می‌کند - که بیان کننده‌ی همه چیز است- کتابی ناقص است و برای زندگی انسان‌ها کفایت نمی‌کند؟ (مانند آیات مجملی که به احکام اشاره داشته اند.)

- آیا فارغ از آنچه مقصود خدا از کلامش چه بوده، هر کسی می‌تواند و یا باید طبق سلیقه و فهم خود، آیات قرآن را تأویل و معنا کند؟ (مانند آیات متشابه در باب قیامت که نمی‌دانیم واقعیتِ آنها چیست.)

- آیا در کلام خداوند، تناقض وجود دارد؟ (مانند نمونه‌ای که درباره‌ی فراموشیِ خدا ذکر شد.)

در جلسات آینده به بررسی و پاسخ چالش‌های فوق خواهیم پرداخت.

نکات مهم این جلسه:

- قرآن، کتابی جامع، اما مُجمَل است.

- قرآن، کتابی برای هدایت، اما دارای آیاتی به ظاهر مبهم است.

- آیات متعددی در قرآن وجود دارد که مُجمَل هستند و موضوع مورد بحث را ناقص بازگو نموده‌اند.

- آیات متعددی در قرآن وجود دارد که متشابه هستند و ما معنای حقیقی آنها را نمی‌دانیم نمی‌توانیم تشخیص دهیم.

- آیات متعددی در قرآن وجود دارد که ظاهری متناقض دارند.

[درس بعدی ]

[1] - خداوند در قرآن می‌فرماید: "وَإِنَّهُ لَتَنزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ" یعنی: و همانا این (قرآن) فرو فرستاده‌ی پروردگار جهانیان است. که روح امین –جبراییل- آن را فرود آورده. بر قلب تو تا از بیم دهندگان باشی: قرآن کریم، سوره شعرا، آیات 192 تا 194.

[2] - خداوند متعال، قرآن را برای هدایت مردمان فرستاده و چنین می‌فرماید: "شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاس ..." یعنی: ماه رمضان كه در آن قرآن فرو فرستاده شده که راهنمایی برای مردمان باشد ...: قرآن کریم، سوره بقره، آیه 185. ؛ "كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ ..." یعنی: (این) كتابى است كه بر تو فرو فرستاده‏ایم تا مردم را از تاریکی‏ها (ی گمراهی) به سوى روشنایى (هدایت) برون آورى ...": قرآن کریم، سوره ابراهیم، آیه 1.

[3] - خداوند در پاسخ به عده‌ای که در اثبات پیامبری رسول اکرم، توقع آیات و نشانه‌های ویژه‌ای داشتند، می‌فرماید: " وَقَالُوا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِّن رَّبِّهِ ... * أَوَلَمْ یَكْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْكَ الْكِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ ..." یعنی: و گفتند چرا از جانب پروردگارش نشانه‌هایی بر او نازل نشده؟ ... آیا برایشان کفایت نمی‌کند که این کتاب را که بر آنها خوانده می‌شود بر تو فرو فرستاده‌ایم؟: قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیات 50 و 51.

[4] - قرآن کریم، سوره نحل، آیه 89.

[5] - قرآن کریم، سوره أنعام‏، آیه 59.

[6] - قرآن کریم، سوره أنعام‏، آیه 38.

[7] - قرآن کریم، سوره‌های بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سجده، آیه 1.

[8] - قرآن کریم، سوره‌های یونس، هود، یوسف، ابراهیم و حجر ، آیه 1.

[9] - قرآن کریم، سوره‌های شعراء و قصص، آیه 1.

[10] - "فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ": قرآن کریم، سوره نساء‏، آیه 103.

[11] - قرآن کریم، سوره فتح، آیه 10.

[12] - "الیَد: الکَفّ ... والید: النعمة والإحسان تصطنعه والمنة والصنیعة ... والید: القوة ... والید: الغنى والقدرة، ... الید لفلان علی فلان ای الامر النافذ و القهر و الغلبه ... ید الرجل: جماعة قومه و انصاره ..": لسان العرب، ذیل واژه «یدی».

[13] - "وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِیًّا": قرآن کریم، سوره مریم‏، آیه 64.

[14] - "نَسُواْ اللّهَ فَنَسِیَهُمْ": قرآن کریم، سوره توبه‏، آیه 67.