بیداری عقل، زندگی اخلاق مدار را در پی خواهد داشت (قسمت دوم)

نویسنده: مصاحبه شفقنا با مسعود بسیطی

نوشته‌ی‌ زیر، قسمت دوم از متن مصاحبه‌ی پایگاه خبری شفقنا با مسعود بسیطی- مدیر مسوول بنیاد علمی فرهنگی محمد (ص) – با عنوان «بیداری عقل، زندگی اخلاق مدار را در پی خواهد داشت» است.

شفقنا: مسعود بسیطی - مدیر مسوول بنیاد علمی فرهنگی محمد(ص) - در گفت و گو با خبرنگار شفقنا تاکید ویژه‌ای بر لزوم عقل گرایی برای دستیابی به زندگی اخلاق مدار نمود و گفت: آنچه عموما از پیامبران نقل می‌شود، عباراتی درباره بایدها، نبایدها و احکام است، اما در مورد این موضوع مهم که اساسا انبیاء آمدند تا عقل انسان‌ها را بیدار کرده و رشد دهند، کمتر سخنی به میان می‌آید. در حالی که راهِ رسیدن به زندگی سالم و اخلاق مدار، بیداری عقل است.

نیّت، پایه اول اخلاق

بسیطی در تبیین معنای اخلاق، به روایتی از امام صادق(ع) اشاره کرد که می‌فرمایند: «الْخُلُقُ خُلُقَانِ أَحَدُهُمَا نِيَّةٌ وَ الْآخَرُ سَجِيَّة» اولین پایه اخلاق «نیّت» فرد است و دومین پایه «مَنِش و طینت» است که البته به فرمایش امام، نیّت از سجیّه فضیلتش بیشتر است. این درحالی است که ما وقتی از عموم سوال می‌کنیم فرد خوش خُلق چه کسی است، اغلب، صفت خوشرویی و خندان بودن را عنوان می‌کنند.

او توضیح داد: متاسفانه جامعه امروز ما دارای یک نفاق پنهان، در درون توده مردم است. امروز جامعه ایرانی دچار این بیماری شده. اگر ما خودمان را فردی دیندار می‌دانیم، نفاق داشتن مغایر با اصول تربیتی، دینی ماست. این نیّت های قلبی ماست که از ارزش بسیاری برخوردار است و خداوند هم بر اساس این نیّت، ثواب یا عِقاب عطا می‌کند. روایت «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّات» (بحارالانوار، ج 67، ص 210) شاهد مثال خوبی برای این مورد است. با این بیان، اعمال فیزیکی ما بدون نیت خوب اهمیت ویژه‌ای ندارد، بلکه اعمال نیتیِ ما از اهمیت خاصی برخوردار است.

طینت، پایه دوم اخلاق

این کارشناس مسایل مذهبی «سجیّه» و مَنِش را پایه دوم اخلاق معرفی نمود و افزود: پایه دوم اخلاق، سجیّه یا مَنِش است. البته واژه مَنِش معادل خوبی برای معنای سجیّه نیست و شاید «طینت» معادل بهتری برایش باشد.

ایشان در تعریف کلمه طینت بیان کرد: کلمه طینت از طین به معنی گِل گرفته شده است. طینت همان سرشت وجودیِ انسان است. در روایات تربیتیِ اهل بیت، دو نوع طینت وجود دارد: طینت «علّینی» که طینتی از اعلا علّیین است و طینت «سجّینی» که ماده اولیه آن گِلی تلخ و شور است.

بسیطی با بیان روایتی عنوان کرد: ماده تشکیل دهنده طینت‌ها اینگونه معرفی شده‌اند: یک: «ماء عَذْبٌ فُرَاتٌ» یعنی آب گوارایی که شادی بخش و زنده کننده است و دو: «ماء مِلْحٌ أُجَاجٌ» آبی که از شوری به تلخی می‌زند، البته این تعابیر شاید برای درک بهتر استفاده شده باشند.

این استاد دانشگاه درباره خلقت روح و جسم انسان تصریح کرد: خداوند در عوالم قبل و حتی قبل از خلقت روح انسان ها، آدمیان را مورد آزمایش قرار داده است. وقتی که انسان‌ها در عوالم قبل آزمایش شدند بر اساس انتخاب حق یا باطل، محصول نهایی انتخاب آنها نوع طینت آنها شد. افراد حق پذیری که در آن آزمون، حق را پذیرفتند، واجد طینتی علّینی مثل آب زلال شدند. در مقابل، آنهایی که تسلیم خداوند نشدند و حق پذیر نبودند، طینت‌شان به «مِلْحٌ أُجَاجٌ» (آب تلخ و شور) ممزوج شده است؛ در مرحله بعد که خداوند ارواح را خلق فرمود، ارواح آدمیان به حکمت الهی از مخلوطی از دو طینت خوب و بد (طینت علّینی و سجّینی) خلق شدند.

این کارشناس امور تربیتی اظهار کرد: در مکتب تربیتی اهل بیت و امینان وحی، سه مرحله برای خلقت داریم:  ابتدا عالم روح العقل، بعد عالم ارواح که روح ما خلق شده و در مرحله ی سوم، روح و بدن با هم به این دنیا آمده است. اما نکته بسیار مهم این است که اولا: محصول انتخاب ما در عوالم قبل، در این دنیا نیز همراه مان است و ثانیا: حضور در این دنیا لطف و مهلتی دوباره از سوی خداوند مهربان است تا نیت‌ها و اعمال مان را بهتر از مراحل پیشین کنیم. بنابراین، گرچه ممکن است از آزمون های قبلی به خوبی گذر نکرده باشیم، اما می‌توانیم در این دنیا اصلاح و بهشتی شویم و در رحمت خداوند قرار بگیریم.

صد البته در این امر، مختاریم. انسان‌ها با اختیار، می‌توانند برای تغییر سرشت خود تلاش کنند.

این کارشناس ادیان و فرق تصریح کرد: بنا بر توضیحات فوق، طینت و  سرشتِ همه ما به حکمت الهی مخلوطی از طینت خوب و بد است و این عامل آزمایش و امتحان ما بر اساس نیت های مان در این دنیاست. خداوند می‌توانست چنین کاری را انجام ندهد و اجازه دهد تا افراد نیکوکار، نیکو و افراد بدکار، بد باقی بمانند. اما فردی که به دلیل عدم حق پذیری و عدم اطاعت از امر الهی در عوالم قبل واجد طینت سجّینی شده، اکنون فرصت دارد تا با اصلاح نیت و اطاعت از خدا صاحب طینتی خوب گشته و سرانجام در رضوان خدا جای گیرد.

بسیطی درخصوص طینت علّینی و طینت سجّینی گفت: طینت علّینی و سجّینی عاملی برای ترغیب و تشویق به انجام کار پسندیده یا ناپسند است. خداوند این کشش‌ها را در درون همه آدمیان قرار داده اما در عین حال قدرت نیت و اراده ما را بسیار بیشتر از تاثیر طینت ما قرار داده است. سپس لطفی عظیم‌تر کرده و با ارسال پیام آوران رحمت و تملیک عقل، این موهبت عظیم به بندگان، ما را در طی کردن مسیر تعالی و کمال، یاری رسانده است.

به کارگیریِ عقل، راهکاری برای غلبه طینت علّینی بر سجّینی

مدیر مسئول بنیاد علمی فرهنگی محمد(ص) عنوان کرد: حتی اگر بیشترِ طینت یک فرد، سجّینی باشد، به دلیل برتریِ قدرتِ اراده و نیت، می‌تواند بر طینت خود تاثیر گذارد و طینت خود را تغییر دهد. یعنی نیت می‌تواند بر طینت فائق آید و همانطور که گفته شد نیت، تحت اختیار و اراده خودمان است.

بسیطی درباره تغییر سرشت انسان‌ها توضیح داد: مثلا اگر محبت به خدا، بندگان خوب خدا و گرایش به خوبی‌ها را انتخاب کنیم، سرشت و طینت ما بر این اساس تغییر می‌کند. محبت، از عواملی موثر برای تغییر طینت افراد است. بنابراین وقتی افراد روی نیت‌های خودشان کار کنند بعد از مدتی گرایش آنها به سمت خوبی‌ها سوق پیدا می‌کند. پس نیت بر طینت غالب می‌شود.

ایشان اعمال عبادی را وسیله‌ای برای تربیت روح انسان دانست و گفت: همه عباداتی که در اسلام وضع شده به این خاطر است که روح ما تربیت شود. اصولا نفس ما زیاده خواه است اما عقل، نفس را کنترل می‌کند. لذا اگر ما از عقل در این حوزه استفاده کنیم، باز طینت ما به سمت خوبی‌ها بیشتر گرایش پیدا می‌کند.

بسیطی در خصوص کنترل نفس و طینت سجّینی به وسیله عقل بیان کرد: انسان می‌تواند توسط عقل، طینت سجّینی را هم مهار کند. پس عقل دو کار انجام می‌دهد یکی کنترل نفس و دیگری تغییر طینت سجّینی با اطاعت از عقل به عنوان رسول باطنی و حجت‌های خدا به عنوان رسولان ظاهریِ خداوند.

با پایبندی به اصول اخلاقی مکتب اهل بیت (ع) می‌توانیم شاهد رشد اخلاقی جامعه باشیم

مدیر مسئول بنیاد علمی فرهنگی محمد ادامه داد: طینت سجّینی، حسود است. اگر ما با معرفت و شناخت، نقطه مقابل حسادت یعنی بخشش را تمرین کنیم، کم کم این تغییر در طینت ما اثر می‌گذارد. چنانچه به دستورات اخلاقیِ ارائه شده در مکتب تربیتی اهل بیت (ع)  پایبند باشیم، شاهد رشد اخلاق در اجتماع خواهیم بود.

این کارشناس امور تربیتی با بیان اینکه تلاش فردی با طینت سجّینی برای رشد بسیار ارزشمند است، گفت: کسی که با سرشت سجّینیِ خودش مقابله می‌کند، جهاد اکبر انجام داده و عملکرد او بسیار ارزشمندتر از فردی است که به دلیل واجد بودن طینت علّینی به کارهای خوب گرایش دارد.

این استاد دانشگاه درخصوص قانون طلایی اخلاق تصریح کرد: اگر جامعه به این سمت حرکت کند که فرد هر چیزی برای خود می‌پسندد برای دیگران هم بپسندد، به طور قطع با یک مدینه فاضله مواجه خواهیم شد.